Wiele wątpliwości i jeden pewnik
09/06/2021
Esej Jacka Dukaja, Wolność myśli albo demokracja (Magazyn Gazety Wyborczej, 5 czerwca 2021) wydaje się wypowiedzią globalną, co samo w sobie zasługuje na uznanie, bo wykracza poza rodzimy partykularz. Jego tytuł, a także punktowane dobitnie tezy, wskazują również na pryncypialne intencje autora – chce on nam uświadomić podstawowe kontradykcje cyfrowego świata komunikacji ludzkiej i ułatwić tym samym właściwe w nim wybory. To, co przeważnie pisze się u nas o technikach komunikacji cyfrowej, pozostaje na poziomie rozwiniętej instrukcji obsługi, więc refleksje Dukaja tym bardziej się wyróżniają.
Niestety refleksje te, w znacznej mierze opierają się na założeniach wątpliwych, jeśli nie błędnych i dlatego nie rozjaśniają nam świadomości, przeto nie ułatwiają orientacji w świecie. Zresztą i autor, mimo punktowania swych tez, nie ułatwia nam lektury, popadając nawykowo we współczesny makaronizm anglicyzujący. Szkoda to dla pisarza, o co mniejsza, ponieważ teza główna jest taka oto:
Przestrzeń cyfrowa nie odzwierciedla przestrzeni fizycznej. Nie ma koniecznego związku między położeniem w przestrzeni fizycznej i doświadczeniami czerpanymi z mediów cyfrowych.
To wydaje się prawdą, chociaż nie wiemy, co autor rozumie, przez przestrzeń fizyczną oraz co znaczy odzwierciedlenie? – bo tego nie precyzuje. (NB. Tak zwana “leninowska teoria odzwierciedlenia” była natrętnym idiotyzmem, ale Dukaj, szczęśliwie, może tego już nie wiedzieć…). Zdając się na rozumienie potoczne powiem, że podobnie odnosi się to do pisma i druku, chociaż nie do mowy, czyli komunikacji ustnej. W tej ostatniej, ontogenetycznie i filogenetycznie pierwotnej, przestrzeń komunikacyjna była tożsama z “fizyczną” (uczestnicy czy też sprawcy aktu byli i są czynni w nim bezpośrednio). Zarówno pismo, jak i druk tożsamość tę zapośredniczyły, przez coraz więcej ogniw mediacyjnych, a dzięki temu możemy czytać dialogi Platona poza sympozjonami i badać przekłady Biblii na wszystkie języki, poza wszelkimi nabożeństwami. Komunikacja cyfrowa spotężnia te przeniesienia i zapośredniczenia komunikacyjne, a ma się do pisma i druku analogicznie, jak podróże kosmiczne do przejażdżki rydwanem czy wycieczki parowcem. Pozostaje ona jednak kolejnym ogniwem medialnym.
W etosie oświeceniowym rządzących elit coraz naturalniejsza staje się wojskowo-biznesowa efektywność – jest to zdanie zdumiewające, które, na dodatek, redakcja wyróżniła wielką czcionką w ramce.
Czy istnieje jeden etos oświeceniowy i jaka jest jego aksjologiczna konfiguracja, to znaczy skład zasad? Jest raczej francuski czy angielski, amerykański czy niemiecki, duński czy polski? Jacy myśliciele i jacy praktycy go tworzyli i jak się go daje współcześnie i zwięźle wyrazić? I jeszcze przypisać elitom rządzącym? Ani słowa o tym, w całej wielosłownej wypowiedzi! Jakby autor chciał nam wmówić mimochodem to oczywiste uproszczenie historyczne, które nie jest prawdą. Jest mu ono bowiem potrzebne do konstruowania dramatycznej tytułowej alternatywy, z której na końcu czyni dysjunkcję: albo-albo!
Czy istnieją jednorodne w całym tym świecie rządzące elity? W południowej i północnej Korei? W Chinach i Irlandii? W Polsce i w Australii? Czy rządzące elity to są elity rządowe, których władztwo jest coraz słabsze, przynajmniej w skali globalnej, czy też elity finansowe, których władztwo jest ponadpaństwowe i ponadustrojowe?
Podobnymi pytaniami mógłbym zapisać niemal tyle przestrzeni fizycznej, ile autor tego eseju, więc już przestanę. Na koniec tylko powiem, że komunikacja cyfrowa może wzbogacić wolność myśli oraz upowszechnić demokrację, ale to nie zależy od niej samej, tylko od tych, którzy będą się nią posługiwali. Na pomoc przywołam niesłusznie zapomnianą, a niegdyś słynną, 3 tezę o Feuerbachu, Karola, oczywiście, Marksa: Nauka materialistyczna, głosząca, że ludzie są wytworami warunków i wychowania, że więc ludzie, którzy się zmienili, są wytworami innych warunków i zmienionego wychowania, zapomina, że warunki są zmieniane właśnie przez ludzi i że sam wychowawca musi zostać wychowany.
Otóż to – do cyfrowego świata, a nawet wszechświata, sami wychowawcy muszą zostać najpierw wychowani!