Autokomentarz naukowy

30/12/2007

Książka Wyobraźnia antropologiczna. Próby i studia (Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2006), projektuje pewną całość i stanowi zwieńczenie długiej drogi, choć pisana była w częściach. Całość ta nie jest zamknięta, musi być natomiast ciągle dopełniana. Jej pierwszy zarys przedstawiłem w książce Stanisław Brzozowski. Kształtowanie myśli krytycznej, (Warszawa 1976), w następnych (Etos lewicy. Esej o narodzinach kulturalizmu polskiego, Warszawa 1990; Przedwiośnie czy potop. Studium postaw polskich w XX wieku, Warszawa 1997), konsekwentnie, lecz niespiesznie go rozwijałem. Poszerzeniem terenu poszukiwań naukowych i dydaktycznych, a zarazem udaną, co poświadczają liczne wznowienia, popularyzacją perspektywy antropologicznego ujęcia problematyki kultury, była i jest redagowana przeze mnie, a realizowana w gronie współpracowników z Instytutu Kultury Polskiej (Wydział Polonistyki, Uniwersytet Warszawski) seria podręczników akademickich Wiedza o kulturze, zaprojektowana w roku 1985, a wydawana od roku 1988 (zob. www.wuw.pl/serie). Tytułowy w tej książce tekst (Wyobraźnia antropologiczna) został napisany w roku 1994 i był publikowany również jako wstęp do czterech kolejnych wydań Antropologii kultury (Warszawa 1995, 1998, 2001, 2005).
Zarysowany w tych podręcznikach program naukowo-dydaktyczny był stopniowo wcielany w praktykę poprzez kolejne kroki organizacyjne: wprowadzenie antropologii kultury do programu studiów polonistycznych (1976), wprowadzenie Słowa w kulturze, Teatru w Kulturze, Audiowizualności w kulturze do programu tych studiów (w latach 1985/1986), powołanie specjalizacji Animacja kultury (1991/1992), przekształcenie Katedry Kultury Polskiej w Instytut Kultury Polskiej (1998), otwarcie kierunku studiów: Kulturoznawstwo-Wiedza o kulturze (1998/1999), uzyskanie dla niego akredytacji Uniwersyteckiej Komisji Akredytacyjnej (2004) oraz uprawnień do nadawania stopnia doktora w dziedzinie kulturoznawstwa (2006). W latach 1991-1998 byłem kierownikiem Katedry Kultury Polskiej, w latach 1998-2004 dyrektorem Instytutu Kultury Polskiej, obecnie przewodniczę jego Radzie Naukowej. (Aktualne informacje: www.ikp.uw.edu.pl)

Książka Wyobraźnia antropologiczna powstawała prawie dwadzieścia lat, najstarsze z zawartych w niej studiów (Cywilizacja po polsku, s.183-282) pisałem latem 1989 roku, najnowsze (Formaty i paideia, s. 379-394) przed oddaniem tekstu wydawcy. Dlatego nie tylko konstrukcja tej książki była kilkakrotnie modyfikowana, ale i poszczególne cząstki pisałem i przedstawiałem wielokrotnie, na konferencjach i seminariach, każdą dobrą okazję wykorzystując dla ich krystalizacji. O tym, jak krystalizacja ta przebiegała, piszę w Informacji o tekstach (s. 433-436). Nie uwzględnia ona, co zrozumiałe, wszystkich prezentacji, zwłaszcza dyskusji w Instytucie Kultury Polskiej, stanowiącym moje macierzyste środowisko.
Całość tę określa projekt takiej historii kultury, jaka byłaby historyczna i antropologiczna zarazem. Historii takiej dotąd nie ma, ale jej zarysy, zarówno teoretyczne, jak i praktyczne, zostały już nakreślone – dlatego nie wymyślam tego projektu a priori lub in abstracto. Przeciwnie – zarówno w części teoretycznej (Strona teorii, s. 25-106), jak i praktycznej (Strona historii, s.107-242) opieram się na tym, co już osiągnięte: dookreślam zarysy, uwypuklam ich plastykę, dopowiadam sensy, szkicuję próby własne. W tej samej mierze interpretuję wybitne interpretacje, co intelektualne i artystyczne artefakty. W każdym jednak przypadku chcę uzyskać cząstkę niezbędną w całości. Całość tę winna realizować antropologiczna historia kultury polskiej, której elementy wydobywam z dzieł najwybitniejszych współczesnych badaczy oraz studiów własnych. I nad którą stale pracuję.
Projekt tej całości, jak już zaznaczyłem, ma zasadniczo dwa wymiary – teoretyczny i historyczny. Odpowiadają tym wymiarom dwie pierwsze części książki stanowiące jej zrąb główny. W części pierwszej, zatytułowanej Strona teorii, co wskazuje na jej autonomiczny, ale nie oderwany od praktyki badawczej, charakter, uzasadniam zarówno antropologiczne, jak i historyczne podstawy tego projektu. Uzasadnienia te rozwijam sukcesywnie w kolejnych rozprawach, wychodząc od określenia miejsca Wiedzy o kulturze w kulturze współczesnej (s. 27-40), precyzując wzajemne relacje Wiedzy o kulturze i wiedzy o literaturze (s.40-58) oraz Historii i antropologii (s. 59-75). Podwójne uzasadnienie tego projektu historii kultury odnajduję w Antropologii słowa i historii kultury (s.76-98), w którym to studium wzajemna tytułowa relacja zostaje osadzona w historycznej sekwencji systemów komunikacji: oralność, literalność, druk, multimedia. Uzasadnienie to wzmacniają towarzyszące tej książce publikacje – podręcznik, którego byłem współredaktorem (Antropologia słowa. Zagadnienia i wybór tekstów, Warszawa 2003) oraz dwa tomy Almanachu antropologicznego, którego jestem redaktorem naukowym: Communicare 1. Temat: internet, Warszawa 2004; Communicare 2. Temat: Oralność / piśmienność, Warszawa 2007.
W części drugiej, Strona historii, rozważam różne przykłady takich ujęć historycznych, które antropologiczną historię kultury polskiej współtworzą lub się do niej zbliżają. Określenie „antropologiczna” nie jest tutaj frazesem, lecz zostaje sprecyzowane, najpierw w części teoretycznej (gdzie definiuję różnice między artystycznym i antropologicznym pojęciem kultury, a następnie w części historycznej, w kolejnych przybliżeniach. I tak: Inna stara baśń (s. 109-125) wskazuje jak antropologiczne pojęcie kultury obejmuje modele więzi międzyludzkiej oraz zagadnienia obyczajowo-prawne; Osoba i pismo (s. 125-137) rozważa związek takiej kategorii jak osoba z piśmiennym systemem komunikacji; Ani ogniem, ani mieczem (s. 138-153) pokazuje, jak w syntetycznym ujęciu historycznym (Jerzego Kłoczowskiego, Młodsza Europa, Warszawa 1998) ujmowane są zagadnienia czasu i przestrzeni, organizacji terytorialnej, religijności i edukacji, modeli władzy i polityki. Kontynuację tych rozważań w odniesieniu do czasów nowoczesnych czytelnik odnajdzie w eseju spisanym na marginesie książki Jedlickiego (Cywilizacja po polsku, s. 183-212). Kulminacją tej części są dwa studia oryginalne, analityczne (Arcydzieło pęknięte. Antropologia „Ogniem i mieczem”, s.154-182), oraz syntetyczne („Pomost” i „przedmurze”. Dylemat polskiej tożsamości historycznej, s. 213-236). W tym pierwszym podejmuję interpretację słynnego dzieła Henryka Sienkiewicza, operując kategoriami antropologii słowa (oralność i piśmienność) oraz odpowiadającymi im kategoryzacjami czasoprzestrzeni, więzi międzyludzkiej i typów osobowości kulturowej. W tym drugim badam modele polskiej tożsamości historycznej odnosząc się zarówno do współczesnej o nich dyskusji, jak i do tradycji artystycznej i intelektualnej, która modele te konstytuowała. Część tę zamyka Łącznik: Lekcja „Kultury”, w którym zwięźle wskazuję istotny sens dzieła Jerzego Giedroycia, jego sposób rozumienia Polski i jej historycznych zadań, ponieważ jestem jego dłużnikiem.
Dwie następne części – III. Nasz wiek dwudziesty i IV. Wobec „rewolucji komunikacyjnej”, zwracają się ku współczesności, ale nie odrywają jej ani od historii, ani od antropologii. Wiek XX został tu oddzielony od części historycznej tylko dlatego, że większą na nim skupiam uwagę, a nie dlatego, że od przeszłości go odcinam. Przeciwnie – sądzę, że może on być rozumiany tylko w związku z przeszłością i główne warunki tego rozumienia wskazuję. Korzystam w tej części, esencjonalnie i syntetycznie, zarówno z książki poprzedniej (Przedwiośnie czy potop. Studium postaw polskich XX wieku, Warszawa 1997), jak i dorobku badawczego uzyskanego w czasie realizacji Subsydium Profesorskiego (Program „Mistrz”) Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej, przeznaczonego na realizację tematu: Polski wiek XX. Elementy antropologii współczesności (w latach 1997-1999). Kontynuację stanowi książka eseistyczno-publicystyczna, zatytułowana Dialogi o polskiej Formie, przyjęta do druku w wydawnictwie „TAiWPN Universitas” w Krakowie (Zob. Zapowiedzi).
Problematykę współczesnej „rewolucji komunikacyjnej” zostaje zarysowana tutaj wstępnie. Jestem jednak przekonany i daje temu zdecydowany wyraz w zamieszczonych tu studiach i esejach, że musi być ona również ujmowana w perspektywie historycznej, zwłaszcza w odniesieniu do wcześniejszych „rewolucji komunikacyjnych” – piśmienności i druku. Uchwycenie Przesłanek antropologii internetu (podtytuł studium Poza adoracją i negacją, s. 349-379) nie będzie możliwe, jeśli pominiemy te elementy antropologii mowy, pisma i druku, jakich używam w studiach wcześniejszych (na przykład Inna stara baśń, Osoba i pismo, Arcydzieło pęknięte). Wskazywane już powyżej dwa tomy Almanachu antropologicznego Communicare (1. Temat: internet; 2. Temat: oralność/piśmienność) ujęcie to umacniają. W ostatnich latach zostało ono poszerzone przez serię wydawniczą Communicare. Historia i kultura, której byłem inicjatorem i jestem redaktorem naukowym (zob. Rzeczy wspólne). Zwracam uwagę, że ukazują się w niej zarówno dzieła klasyków antropologii i historii kultury (Aleksander Gieysztor, Jack Goody, Jacques le Goff, Anna Wierzbicka), jak i prace moich współpracowników (Marcin Niemojewski, Agnieszka Karpowicz, Grzegorz Godlewski) z Instytutu Kultury Polskiej). Zob. www.wuw.pl/serie
Postawienie i rozwinięcie problematyki antropologii i historii, antropologicznej historii kultury, antropologii słowa i systemów komunikacyjnych nie byłoby możliwe bez pojawienia się i wzmocnienia tej wyobraźni humanistycznej, jaką nazywam wyobraźnią antropologiczną. Wyobraźnia ta, z kolei, nie wyraża się w sentymentalnych inkantacjach ani publicystycznych deklaracjach – jej domeną jest teoria i praktyka humanistyczna. „Filozoficzne upodstawowanie” (zwrot Stanisława Brzozowskiego) teorii tej i praktyce daje kulturalizm polski. Jego narodzinom i wstępnej problematyzacji poświęciłem, wymienioną już, książkę Etos lewicy. Esej o narodzinach kulturalizmu polskiego (1990). Problematyzację tę rozwijam w Posłowiu, w którym staram się odpowiedzieć na pytanie: Dlaczego kulturalizm. Wyobraźnię antropologiczną traktuję bowiem rygorystycznie pojęciowo, a nie fantazyjnie poetycko. Przedsłowie i Posłowie stanowią aksjologiczną ramę wszystkich zawartych w książce wywodów.
Problematykę myśli kulturoznawczej, kulturologii i kulturalizmu rozwijałem w ostatnich latach kierując zespołem realizującym grant zamawiany KBN Polska myśl kulturoznawcza XX wieku. Efektem tej pracy jest przygotowanie podstawowej publikacji zatytułowanej Kulturologia polska XX wieku, zawierającej portrety intelektualne najwybitniejszych uczonych i pisarzy w tej dziedzinie, wraz z wyborem pism oraz informacjami bio-bibliograficznymi . Odpowiednia internetowa publikacja tego opracowania jest już realizowana ( zob. strona Instytutu Kultury Polskiej lub http://www.kulturologia.uw.edu.pl). Publikacja książkowa w przygotowaniu (Seria: Wiedza o Kulturze, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego). Wstęp do tej publikacji pt. Kulturologia polska XX wieku na wskazanej powyżej internetowej.

Zob. też:

  • Andrzej Mencwel, Wyobraźnia antropologiczna (Google)
  • Program konferencji: Wyobraźnia antropologiczna – perspektywy badawcze. Instytut Kultury Polskiej. Uniwersytet Warszawski, 25 stycznia 2008 r. (Różności)
  • Andrzej Mencwel, Instytut Kultury Polskiej, „Nauka Polska. Jej potrzeby, organizacja i rozwój, t. XIV (XXIX), Warszawa 2005, s. 25-40.

Odniesienia